Nên
Hay Không Nên Uống Nhiều Nước
https://nguoivietboston.com/?p=16960
http://nhinrabonphuong.blogspot.com/2021/08/nen-hay-khong-nen-uong-nhieu-nuoc-le.html
Lê Văn Hiệp
Ngày 6 tháng 8, 2021
Tuần trước tôi có đọc một bài viết của anh Nguyễn Văn
Tới «Dehydrated», gửi từ Iraq vào
ngày lễ Độc lập, về kinh nghiệm bị thiếu nước của anh. Trong phần kết luận của
bài viết anh Tới khuyên chúng ta nên uống nhiều nước, phái nữ nên uống 2.7 lít,
phái nam 3.7 lít mỗi ngày để tránh bị mất nước (theo Mayo clinic?). Chúng ta
cũng thường hay nghe truyền miệng nhân gian uống nhiều nước sẽ có lợi cho sức
khỏe, nhất là cho chức năng thận. Thật sự có đúng là uống càng nhiều nước càng
tốt không?
Câu trả lời ngắn gọn là uống nhiều nước trong một
thời gian dài không hẳn là có lợi cho sức khỏe và chức năng thận và trong nhiều
trường hợp có thể đưa ta tới bệnh viện vì quá nhiều nước trong cơ thể nhưng ta
hoàn toàn không có triệu chứng lúc ban đầu.
Giữa hai đối cực thiếu nước và dư nước, cá nhân bị
thiếu nước sẽ biết mình bị thiếu nước rất sớm vì cảm giác khát, ngoại trừ các
trẻ nhỏ và người già khi trung tâm khát không còn mẫn cảm. Thông thường khi cơ
thể bị thiếu nước thì độ thẩm thấu của huyết thanh (serum osmolality) tăng lên,
chủ yếu là do lượng muối, sodium, cao lên do nước xuống thấp, sẽ kích thích
trung tâm khát ở não bộ làm chúng ta cảm thấy khát và phản ứng tự nhiên là tìm
nước hay các thức ăn có nhiều nước để uống hoặc ăn. Mặt khác, khi cơ thể thiếu
nước, lượng kích thích tố chống bài niệu (antidiureric hormone) sẽ được tuyến
yên (pituitary gland) tiết ra rất nhiều do bị kích thích bởi độ thẩm thấu cao
và dung lượng (volume) trong cơ thể bị giảm qua các cảm ứng áp suất
(baroreceptors) ở các mạch máu lớn trên cổ, kết quả là lượng nước tiểu sẽ giảm
lại rất nhiều và nước tiểu rất cô đặc. Ai đã từng vượt biên và thiếu nước uống
chắc không thể quên chuyện này. Với cơ chế khát (thirst mechanism) hoạt động
rất hữu hiệu như vậy thì trong sinh hoạt bình thường hàng ngày với đầy đủ tiện
nghi việc chết khát là một điều hiếm khi xảy ra. Trong bài viết của anh Tới, dù
anh đang ở Iraq vào mùa hè rất nóng, nhưng anh làm việc trong phòng có máy lạnh
với đầy đủ tiện nghi, kể cả thức ăn và uống thì anh không thể thiếu nước và
điểm chủ yếu nhất là anh không có cảm giác khát nước nếu trung tâm khát trên
não bộ anh hoàn toàn bình thường. Theo tôi các triệu chứng do anh Tới kể lại
không phù hợp với một người thiếu nước, căn cứ trên các chỉ số sinh học (vital
signs) bình thường của anh khi được nhân viên quân y (medic) khám. Vì không có
xét nghiệm máu nên không thể loại trừ khả năng thiếu nước và anh Tới cảm thấy
khỏe hơn khi được chuyền nước nhưng dựa trên những gì tôi giải thích ở trên
tình trạng cho là thiếu nước của anh Tới xem ra không phù hợp.
Bây giờ nói đến chuyện dư nước, nguyên nhân và những
nguy hiểm kèm theo. Trước hết phải nhắc đến một nghiên cứu tại Hoa kỳ cách đây
cũng vài chục năm rồi và kết quả khi công bố đã làm mọi người nghĩ rằng uống
nước nhiều sẽ có lợi cho chức năng thận. Nghiên cứu này tập hợp được một số lớn
người tham gia và được chia thành hai nhóm, những người tham gia đều tương đối
trẻ và khỏe mạnh. Nhóm 1, khoảng 50% gồm những người mà ăn uống với lượng nước
tùy theo cơ thể đòi hỏi, trung bình là khoảng 1.5 lít chất lỏng (liquid) mỗi
ngày (tổng cộng cả uống và ăn), phần lớn dưới 2 lít trong một ngày. Nhóm thứ
hai gồm những người được khuyến khích tăng lượng chất lỏng vào cơ thể, tổng
cộng khoảng 2.5-3 lít mỗi ngày và cả hai nhóm đều thực hiện chuyện ăn uống này
trong nhiều năm. Kết quả sau nhiều năm khi kiểm soát lại chức năng thận thì
thấy chức năng thận tốt hơn với nhóm uống nhiều nước và từ đó việc uống nước
nhiều được phổ biến. Thật ra, nghiên cứu này có một số hạn chế. Theo tôi cái
hạn chế lớn nhất là khi đo chức năng thận dù bằng thử máu hay thử nước tiểu,
kinh nghiệm lâm sàng cho biết là hai người có chức năng thận giống nhau trong
ngày đầu nhưng sau một ngày nếu một người tăng lượng chất lỏng vào cơ thể thì
kết quả sẽ cho thấy với người có dung lượng (volume) cao trong cơ thể thì những
chỉ số (markers) để đáng giá chức năng thận như BUN, creatinine sẽ tốt hơn. Lý
do dễ hiểu là khi có nhiều nước vào, thận sẽ làm việc nhiều hơn, các chỉ số nói
trên sẽ thải nhiều hơn trong nước tiểu đưa đến số lượng thấp hơn trong máu như
vậy sẽ cho ta kết quả là chức năng thận tốt hơn, điều này không đúng vì chức
năng thận không thay đổi nhưng chúng ta buộc thận phải làm việc nhiều hơn khi
đưa vào cơ thể nhiều dung lượng hơn. Hạn chế thứ hai là nghiên cứu không đủ lâu
để kết luận là sau 20-30 năm với cách ăn uống cao dung lượng như vậy có thực sự
làm chức năng thận tốt hơn không? Bây giờ chúng ta nói chuyện thông thường
(common sense) trong đời sống hàng ngày để so sánh sự giống nhau (analogy) từ
cái lọc nước trong tủ lạnh và hoạt động lọc nước của thận. Cái lọc nước trong
tủ lạnh hàng ngày ta dùng mỗi 3 tháng là phải thay nếu số người dùng trong nhà
là 4 người. Nếu bây giờ số người dùng tăng lên là 6 người thì chắc chắn sau hai
tháng là phải thay cái lọc mới rồi. Hai quả thận của chúng ta không khác với
cái lọc nước đó là bao nhiêu, không phải nước ta uống hay ăn vào đi qua thận
một cách tự nhiên rồi thành nước tiểu mà thận phải làm việc cật lực không nghỉ
ngơi từ khi bào thai còn trong bụng mẹ, thận phải hấp thụ lại đến 98% nước và
các chất dinh dưỡng khác qua những qua trình rất phức tạp. Thử nghĩ, nếu ta bắt
thận làm việc thêm 66% (dung lượng tăng từ 1.5 lít tới 2.5 lít) thì trong cuộc
sống trung bình 80 năm hiện tại với hơn 40 năm làm việc nhiều hơn (20 tuổi đến
60 tuổi) thì đến năm 80 tuổi thận nào sẽ còn giữ chức năng tốt hơn theo «common sense». Đây là điều tôi suy nghĩ
nhiều năm, dựa trên thực tế lâm sàng cũng như suy nghĩ theo «common sense». Có bệnh nhân nói với tôi
là nếu họ uống nước nhiều trước khi thử máu thì có kết quả chức năng thận tốt
hơn. Tôi cũng giải thích cho người bệnh đó là điều dễ hiểu vì thận bị bắt buộc
phải làm nhiều hơn trong thời gian ngắn đó nên sẽ cho một kết quả tốt trong
ngắn hạn, nhưng về lâu dài chưa hẳn là có lợi. Và đúng như những suy nghĩ của
tôi trong nhiều năm, cách đây khoảng 4-5 năm có một nghiên cứu nhỏ tại Gia Nã
Đại so sánh về hiệu quả của lượng dịch vào cơ thể trung bình với lượng dịch cao
hơn khoảng 30% với những bệnh nhân có bệnh thận mãn tính với chức năng thận
dưới 60% (bệnh thận giai đoạn 3 hoặc nặng hơn). Kết quả là chỉ sau hai năm theo
dõi thì nhóm người ăn ưống với dung lượng cao (high intake) thận suy yếu nhanh
hơn là người ăn ưống với dung lượng trung bình hay thấp (average or low
intake).
Không biết các bạn còn nhớ chuyện một thanh niên Hoa
Kỳ khỏe mạnh chết vì phải uống nước quá nhiều không, uống nước chứ không phải
chết đuối nghe! Đây là câu chuyện cách đây cũng đã hơn 10 năm về một sinh viên
năm thứ nhất (freshman) tại một đại học ở miền Đông nước Mỹ chết khi bị «hazing» bởi các sinh viên đàn anh. Cậu
sinh viên này bị ép uống nhiều gallon nước trong một thời gian ngắn. Dù cậu là
một người trẻ khỏe mạnh nhưng với một lượng nước quá cao vào cơ thể, thận không
thể làm việc kịp để thải tất cả nước ra ngoài dù kích thích tố chống lợi tiểu
xuống tới mức thấp nhất. Khi nước quá nhiều, chất sodium trong máu giảm cấp
thời làm phù não cấp tính (acute cerebral edema) tiếp đến là động kinh liên tục
rồi cháy não (so called fried brain) với kết quả sau cùng là chết não (brain death).
Toán cấp cứu được kêu đến khi cậu này bị động kinh và hôn mê nhưng khi đến bệnh
viện thì quá muộn. Có nhiều trường hợp thường gặp hơn với các bác sĩ cấp cứu là
những lực sĩ chạy marathon, họ cũng bị tương tự nhưng nhẹ hơn vì họ uống nhiều
nước khi chạy đường xa nhưng nước không có đủ chất muối, lại thêm kích thích tố
chống bài niệu (ADH) tiết ra nhiều khi chạy nên họ cũng có thể bị ngộ độc nước
vì lượng muối thấp.
Các trường hợp kế trên được xem là «extreme» nhưng vì thường được khuyên là
uống nhiều nước để tránh bệnh nên những tráng niên hay bô lão như chúng ta có
thể lâm vào trường hợp nhẹ hơn nhưng đủ để phải nhập viện khi có kết quả máu.
Các bác sĩ chuyên nội khoa đều biết rằng kết quả thử máu các chất điện giải
(electrolytes) bất thường hay gặp nhất trong bệnh viện là kết quả thấp muối
(low sodium hay hyponatremia). Dù là thấp nhưng thật sự không phải là thiếu
muối nhưng vì cơ thể có nhiều nước hơn là muối. Loại trừ những người có bệnh
thận, tim, gan... có thể làm tích lũy nước nhiều hơn muối, ở đây tôi chỉ muốn
nói đến phần lớn chúng ta là những người không có các bệnh trên nhưng lại tuân
theo lời khuyên uống nhiều nước. Chúng ta cần phải biết là trẻ em và người già
vì thận không hoạt động hoàn hảo nên là hai nhóm dễ bị thiếu nước hoặc ngộ độc
nước nhất. Càng lớn tuổi chức năng thận và não bộ càng giảm dù không bệnh, thận
mất dần khả năng làm đậm đặc nước tiểu hoặc làm loãng nước tiểu và kết quả
người già dễ bị thiếu nước nếu không ăn uống đầy đủ hoặc sẽ bị dư nước nếu uống
quá dung lượng mà thận có thể thải ra, nhất là với những người lớn tuổi nhưng
kiêng ăn thức ăn có nhiều protein như thịt cá... Lượng nước ứ sẽ xảy ra rất
chậm, dần dần lượng muối (Na) sẽ thấp xuống một cách tương đối rồi chứng phù
não xảy ra một cách tiệm tiến với những triệu chứng như bị té ngã, giảm trí
nhớ, lẫn lộn và nặng là hôn mê. Nếu một người lớn tuổi mà uống một ngày đến 3
lít nước thì ngoài chuyện phải thăm phòng vệ sinh hàng giờ (vì dung tích bàng
quang hoặc sức chứa nhỏ lại) từ từ sẽ bị bệnh muối thấp (hyponatremia) với
những triệu chứng nói trên. Một điều cần nhớ đây là chứng muối thấp tương đối
vì lượng nước cao nên điều trị sẽ là uống bớt nước lại chứ không phải ăn thêm
muối. Lớn tuổi với lượng nước cao (high volume) mà ăn thêm muối vào thì huyết
áp sẽ tăng vọt lên và tim sẽ không bóp nỗi gây chứng suy tim (congestive heart
failure).
Nói tóm lai, một người bình thường chỉ cần một lượng
nước từ 1.2-1.5 lít mỗi ngày qua đường uống và ăn, tối đa là 2 lít nếu không
ngại vào toilet nhiều lần. Có một số bệnh cần uống nước nhiều hơn, trên 2 lít
(2-2.5 L) nhưng tối đa là 3 lít, như trong trường hợp người có bệnh thận đa
nang di truyền (hereditary polycystic kidney disease), hoặc đề phòng bệnh sạn
thận tái phát, hay làm giảm bớt nhiễm trùng đường tiểu, và những người bệnh đái
đường mà đường huyết không kiểm soát tốt... Có những hoàn cảnh cần uống nước
nhiều trong một thời gian ngắn như làm việc nặng toát nhiều mồ hôi trong thời
tiết nóng hoặc khi bị sốt cao... Người trẻ tuổi có thể đào thải nước thừa dễ
dàng vì chức năng thận cũng như khả năng duy trì độ thẩm thấu qua kích thích tố
chống bài niệu còn hoạt động tốt, nhưng càng lớn tuổi thì không nên uống nước
nhiều ngoại trừ một vài trường hợp cá thể. Xin nhắc nhở không có nước vào cơ
thể trong 3-5 ngày là chết nhưng nước cũng là chất độc khi cơ thể có quá nhiều.
Có một chi tiết nhỏ này cũng kể cho anh chị em biết
cho vui. Khi hành nghề chuyên môn, tôi ghét nhất là khi bị gọi tham vấn
(consultation) về chứng bệnh thấp muối (hyponatremia), đúng ra là dư nước, này.
Với chứng bệnh này trong cách điều trị mình phải chỉnh cho lượng muối lên cao
rất chậm, phải thử máu bệnh nhân mỗi 4 giờ, để chắc là lượng muối, sodium or
natrium, không tăng nhanh quá để không bị biến chứng CPM (central pontine
myelinolysis), mình phải điều chỉnh cách điều trị gần như mỗi 4 giờ, ngày cũng như
đêm, nếu bị biến chứng này người bệnh sẽ bị liệt và chắc chắn có ông luật sư
malpractice chờ sẵn. Đây là chứng bệnh mà các bác sĩ, nhất là bác sĩ chuyên môn
thận, bị kiện rất nhiều. Một gợi ý cho các bạn tráng niên hay bô lão trên 60
khi thử máu định kỳ hàng năm. Nếu thử máu khi đói mà kết quả sodium (Na) thấp
hơn 136 thì chắc chắn bạn uống nước hơi nhiều đó. Tuy nhiên, điều này chỉ đúng
khi lượng glucose và triglycerides không quá cao hay bạn không uống thuốc lợi
tiểu.
Lê Văn Hiệp
Ngày 6 tháng 8, 2021
Nguồn: http://nhinrabonphuong.blogspot.com/2021/08/nen-hay-khong-nen-uong-nhieu-nuoc-le.html
